Пра балотных духаў і лясных істот
Беларуская міфалогія
Магічны свет духаў, чарцей, русалак, ўладароў лясоў і палёў: у гэтым спецпраекце мы расказваем пра міфалогію беларусаў, у якой захоўваецца моц архаічнай фантазіі.
Беларусь — таямнічы свет, і не толькі таму, што гісторыя і культура беларусаў усё яшчэ мала вядомыя за мяжой. У паданнях, звязаных з лясамі і балотамі, маёнткамі і замкамі старадаўняй Беларусі, на кожным кроку сустракаюцца багі, нячысцікі, ведзьмы ды іншыя казачныя істоты. Архаічныя рытуалы, пракаветныя забабоны і паганская сімволіка на працягу стагоддзяў змешваліся тут з хрысціянскімі ўяўленнямі і захаваліся да сённяшніх дзён.
У гэтым спецпраекце мы хочам праліць трохі святла на гэты магічны свет. Уводзіны ў яго зробіць для нас навуковец Таццяна Валодзіна. Ілюстрацыямі паслужаць работы мастака Валерыя Славука, які шчыльна вывучае містычных істот сваёй радзімы — і мы спачатку прадставім вам некалькі самых адметных з іх. Яны дазволяць нам акунуцца ў свет, для якога характэрныя забабоны, фантазіі і ў той жа час цалкам прагматычнае разуменне рэчаіснасці.
Валасень
Хітрун, што казыча і драпае
Калі ноч паглыне драўляную хаціну і толькі срэбны месяц кідае трохі святла праз акно ля печы, калі ўсе паснулі, з’яўляецца са сваёй хованкі Валасень — невялікая істота з доўгімі цёмнымі валасамі, з прысадзістым целам, зарослым поўсцю, па сем пальцаў з доўгімі пазногцямі на руках і нагах. Падбіраецца да людзей, што спяць, казыча ім у носе, драпае кіпцюрамі па твары. Людзі падхопліваюцца, чухаюцца, моршчацца, зноў засынаюць. Тады Валасень крадзецца да дзяцей, гудзіць ім у вушкі, казыча пяткі, так што малыя спужана прачынаюцца, труць сабе вочкі, хітаюць вялай галавой. А ці ж было штосьці? Нічога не відаць. Нічога не чуваць.
Валасень, у якога верыла перш за ўсё насельніцтва Вілейшчыны, што на паўночным захадзе ад Мінска, — тыповы хатні дух беларускай міфалогіі. Не надта страшны, хутчэй бясшкодны і ў пэўным сэнсе карысны, бо дазваляе зменшыць узровень страхаў ці сублімаваць іх. Яго існаваннем тлумачылі з’явы, якія сельскім жыхарам у даўнейшыя часы іначай было цяжка ўразумець, напрыклад, выпадкі, калі жанчын ахоплівае жарсць і юр. Адказваць за гэта зноў жа мусіў Валасень, што нібыта навальваўся на жанчын у сне сваім калматым каржакаватым целам ці хапаў іх за грудзі доўгімі пальцамі. Вось такая архаічная сексалогія на беларускі лад.
Апівень
Фаўсціянскі спакушальнік
«Зноў налізаўся. А хто кароў на пашу пагоніць? Хто ў печы паліць будзе? Дровы калоць? І гэта пасярод тыдня». Сялянка ўперлася цяжкімі рукамі ў бокі, з дакорам ківае вялікай круглай галавой. Гэты позірк! о, як добра ведае Паўлік гэты позірк. Сам ён сядзіць пры стале, галава цяжкая, нібы бязмен. Ён адчувае, як цяжар, што ў яго паміж вушэй, павольна хіліцца да стальніцы. Вядома, больш за ўсё хацелася б зноў прылегчы. Але які вэрхал тады падымецца! «Ну праўда, — пачынае лепятаць мужчына, — праўда, не хацеў я напівацца». Нядобры агеньчык у вачах жонкі разгараецца ярчэй. «Але, не хацеў! Ды проста насланнё нейкае! Хтосьці мяне ўвесь час штурхаў ды шаптаў у галаве: «Давай, кульні яшчэ чарачку. Ці ж табе не падабаецца? Можа ж чалавек калі-нікалі расслабіцца». Я проста не мог супраціўляцца, жоначка! Павер мне. З іншымі тое ж адбывалася». Паўліку ясна, хто адказны за непрадбачаны зыход пачастунку, — Апівень.
Апівень таксама належыць да духаў, што насяляюць хату і падворак і часам абцяжарваюць жыццё беларусам. Ён з сямейства дамавікоў, невялікага расточку, з худымі ручкамі і ножкамі, рыхтык чарцянё. Ягоная вотчына — святы і гулянкі, дзе ён сочыць, каб весяліліся як след і пілі як мага больш, у тым ліку тыя, хто звычайна не надта схільны зазіраць у бутэльку. Пра людзей, здольных назло нячысціку піць, не п’янеючы, адпаведна кажуць: «П’е, як Апівень». А сапраўдная радасць для яго — калі людзі на падпітку пачынаюць плявузгаць абы-што сабе на згубу, падаюць з зэдлікаў або мармычуць нешта, прылёгшы на край стала. Так што Апівень не проста дух, які падлівае спіртное. Ён патрэбны, каб было на каго зваліць віну, калі ў сям’і намеціўся разлад, і гэтак (прынамсі, да нейкай ступені) зняць напружанне ў стасунках паміж сужэнцамі.
Хапун
Выкрадальнік дзяцей на службе ў педагогікі
Хлопчык зноў адышоўся задалёка ад бацькоўскай хаты: вось ён імчыць праз падлесак, справа і злева тырчаць у неба хвоі, кашчавыя, нібы шкілеты. Вой, нарэшце вызваліўся ад правіл, што вечна навязваюць дарослыя, збег ад дакорлівых галасоў бацькоў. Хлапчук скача і дурэе, спявае сваю ўлюбёную песеньку і не заўважае, што заходзіць усё глыбей у лес, праз які ўжо амаль не прабіваецца дзённае святло. А як там заўжды казаў бацька? «Памятай: неслухаў, што ўцякаюць з дома, забірае Хапун!» Ахвоці, а вось жа і ён — гарбаты дзядок з ускудлачанай сівой барадой нясецца ў небе. У адной руцэ вялікі карычневы мех. Хапун здзекліва рагоча, так што трымцяць вершаліны дрэў. Малы схамянуўся, глянуў угару — але позна. Справа зробленая: сунуўшы хлапчука ў торбу, Хапун ляціць з ім прэч, у свае ўладанні, на балота.
Злы дух Хапун — персанаж не толькі беларускай міфалогіі, пра ягоныя бясчынствы ведаюць і іншыя славянскія народы. Гэты жудасны выкрадальнік малых выконвае важную задачу ў выхаванні дзяцей у сялянскай сям’і. Бацькі цэлы дзень занятыя цяжкай працай у хляве, у полі ці ля печы. Гуляць з дзецьмі няма часу, малых або бяруць з сабою рабіць агульную справу, або яны застаюцца без нагляду ў двары. Нельга, каб яны адыходзіліся далёка ад сядзібы, зрэшты, навокал поўна небяспекі: ваўкі, мядзведзі і, вядома ж, балоты, якія забралі ўжо не адно дзіця, што згубілася і заблукала. Так што Хапун — яшчэ і сродак дысцыплінавання. Наколькі глыбока гэты вобраз укаранёны ў беларускай культуры, сведчыць таксама і пашыранае ўжыванне слова ў кантэксце пратэстаў пасля 9 жніўня 2020 года.
Азярніцы
Абаронцы прыроды з Чорнага возера
Якая прыгожая, яркая поўня! Яўгену ўжо засталося недалёка да сваёй мэты — Чорнага возера, як здавён называюць найбліжэйшы вадаём жыхары вёскі Брусы на Мядзелшчыне. Яшчэ калі ён быў дзіцем, дзед перасцерагаў, каб не хадзіў на возера. Бо кожны ў наваколлі ведае гісторыі пра азярніц, вадзяных істот, што нібыта выглядаюць як маладыя жанчыны з зеленаватымі валасамі і ступнямі ў выглядзе плаўнікоў. Яны жывуць у возеры, ахоўваюць яго і ягоных насельнікаў.
Яўген чалавек не дужа прымхлівы: «Гэтымі казкамі толькі малых пужаць!» Вось і бераг. Тут мусіць найл епш браць рыба. Раскладае сваю снасць, уваходзіць у возера, ідзе шырокімі крокамі, пакуль вада не сягае яму да пояса. Тады закідвае вуду. Цішыня навокал. А гэта што? Птушыны спеў? Мо пошчак салаўя? Раптам зграбны сілуэт мільгае пад паверхняй возера. Яўген трэ вочы. І ў гэты момант нейкая магутная сіла хапае яго за ногі і цягне ўніз. Пырхаючы, ён спрабуе ўтрымаць галаву над вадою, апошні раз бачыць прыгожы месяц — і вось ужо знік чалавек, толькі глухія трэлі, падобныя да смеху, даносяцца з глыбіні.
У свеце беларускіх міфаў багата вадзяных істот, нездарма ў Беларусі сотні азёр, рэк ды балот. Азярніцы — своеасаблівыя персанажы, у іх верыць толькі насельніцтва мясцовасці вакол Брусоў. Як і іншыя духі прыроды, яны нагадваюць людзям пра тое, якой невытлумачальнай можа быць прырода, якімі вусцішнымі бываюць яе сілы.
Лазавік
Душа і сэрца балот
«Ну, баба, не паверыш, што са мною толькі што здарылася», — ніяк не можа аддыхацца стары Якуб. Ягоная жонка Алеся недаверліва глядзіць на мужа: «Мо зноў з сябрамі па гарэлку схадзілі?!» «Не-не, я ж у лесе быў, пры балоце грыбоў шукаў». І Якуб пачынае расказваць, што з ім сталася.
Вось жа, ішоў ён лесам недалёка ад ракі, дзе пасля дажджоў заўсёды высыпае багата грыбоў. Пад адным з вялікіх, густых кустоў, што растуць на падыходзе да балота, натрапіў на здабычу. «Шмат такіх тоўсценькіх, круглых грыбочкаў». Якуб нагнуўся, і раптам нешта пацягнула яго за камізэльку, потым за нагавіцы. Ён крутануўся, згубіў раўнавагу, хістануўся і паляцеў у хмызняк, заблытаўся там у галлі. Ці прымроілася яму, ці галіны сапраўды ўсё мацней апляталі рукі ды ногі? «Памажыце, памажыце!» — закрычаў Якуб. Тады пачулася хіхіканне. Але, хіхіканне! Сумневу быць не магло. «А потым я іх убачыў, жонка!» «Каго ты там убачыў, Духа Святога?» «Не, такіх дробных, кашчавых істот. Яны мяне торгалі з усіх бакоў, казыталі, не давалі выбрацца з хмызняку. Я пэўны, што гэта былі лознікі!»
Сапраўды, Якуб меў рацыю. З ім жартавалі лознікі. І не прыйшоў бы іх гаспадар, Лазавік, хто ведае, чым бы ўсё скончылася для старога. Але ўвогуле гэтыя істоты — духі нязлыя. Жывуць у балоце разам з Лазавіком, падобным да гнома персанажам, які апякуецца лознікамі і абараняе іх. Уласна кажучы, баяцца яны толькі аднаго: што людзі асушаць балоты, бо для Лазавіка і ягоных гарэзлівых памочнікаў гэта значыла б капец.
Ёўнік
Майстар агнявых спраў
«Толік, — паклікаў бацька і паказаў малечы-сыну, які ўтаропіўся на яго вялікімі вачыма, — бачыш агонь у печы? Добра гарыць. Так снапы і зерне высахнуць як след». Толік кіўнуў і заглядзеўся на зыркае святло, што фарбавала яго дзіцячы тварык у прыгожы аранжавы колер. Калі-небудзь Толік стане гаспадаром на бацькавай сядзібе. Таму ён ужо цяпер мусіў вучыцца ўсяму, што мае ведаць руплівы селянін. «А ведаеш, ад чаго агонь так добра гарыць?» Толік запытальна зірнуў на бацьку, потым паказаў на паленне, складзенае ля печы. «Дловы, дловы», — залепятаў ён. «Слушна кажаш, разумнік ты мой!» Бацькавы вочы гарэлі гонарам. Потым ён палез у кошык, што дала яму з сабою жонка, дастаў бліны, кавалак сала ды акраец хлеба. Узяў льняны ручнік, паслаў перад печчу і выклаў на яго ўсю гэтую смакату. «І вось што яшчэ патрэбна, каб агонь добра гарэў. Гэта для Ёўніка. Гэта такі працавіты дух, маленькі работнік, які дбае пра печ тут, у ёўні». «Ёўнік! — падхапіў малы і ніяк не мог супакоіцца. — Ёўнік! Ёўнік!»
Гэтага руплівага і пужлівага духа, што жыве ў ёўні, дзе сушаць снапы збожжа перад малацьбой, убачыць немагчыма. Сёй-той кажа, што вочы ў Ёўніка палаюць, нібы вуголле, а сам ён ад сажы ўвесь чорны і выглядае як бясформенная маса, што мітусліва рухаецца па цёмным, пыльным памяшканні. Паводле паданняў, Ёўніка канечне трэба шанаваць, задобрываць гасцінцамі, каб ён добра спраўляў сваю работу. Гнявіць яго нельга ў ніякім разе, бо дух можа ўзлавацца, разгарачыцца і ўрэшце спаліць ёўню з усім, што ў ёй.
Танцы з духамі
Вясна 2020 года. Каранавірус пагрозліва крочыць па планеце, вакцына будзе невядома калі, шмат дзе ў Еўропе ўводзіцца лакдаўн. А ў зацішным кутку Мінска — сталіцы краіны, у якой найвышэйшае чынавенства яшчэ нават не прызнала пандэмію за небяспеку, але ўжо ёсць першыя памерлыя, — нехта павязаў рытуальны ручнік на валун. Валун носіць дзіўнае, але зусім зразумелае імя Дзед. Ручнік відавочна новы, мажліва, толькі-толькі вытканы. У наступныя дні на камені з’яўляюцца цукеркі, печыва, каляровыя стужкі. Шумны мегаполіс успрымае архаічны абрад як нешта само сабой зразумелае, гараджане, што вечна кудысьці спяшаюцца, ніколькі не здзіўляюцца ўбачанаму. Падумаеш, ахвяра каменю, падумаеш, самы звычайны ручнік («абыдзенны», то-бок аб дзень вытканы), падумаеш, паганства, і што тут такога, зрэшты, нават самыя пампезныя «ўсенародныя» святы, што ладзяць улады, Дажынкі і Купалле , таксама маюць свае карані ў спрадвечных рытуалах.
Гэтакая ўвага да традыцыйнай сялянскай культуры можа, з аднаго боку, выглядаць нечым вонкавым, прэтэнзіяй на аўтэнтычнасць, але насамрэч ёсць з’явай глыбока інтымнай, угрунтаванай на архаічных падвалінах. За ёю хаваецца глыба міфалогіі — не ў сэнсе пакланення нейкаму пантэону багоў або прынясення крывавых ахвяр, а міфалогіі як светапогляднай сістэмы і фундаментальнай асновы жыцця.
Давайце ж пагаворым падрабязней аб міфалогіі беларусаў. Народа, які на працягу ўсёй сваёй шматвяковай гісторыі часта не мог ясна і дакладна вызначыць, у чым яго ідэнтычнасць і адрозненні ад народаў-суседзяў: «Мы не рускія, не палякі, мы тутэйшыя ». І які, нягледзячы на ўсё, захаваў сваю арыгінальнасць і раскрывае нам дзіўны свет, адметны духоўным багаццем, містыцызмам і арганічным сінтэзам з прыродай.
До ўгі час беларусы не мелі магчымасці рэалізавацца ні ў рамках уласнай дзяржаўнасці, ні, будучы нацыяй сялянскай, у «высокім» прафесійным мастацтве. Таму яны выявілі свой духоўны, эстэтычны і творчы патэнцыял у фальклорнай культуры, адной з найбагацейшых у еўрапейскім кантэксце, прасякнутай дахрысціянскімі ўяўленнямі. З часоў хрышчэння Русі за кіеўскім князем Уладзімірам хрысціянства пашыралася на беларускіх землях паступова і мірна, так што язычніцкія асновы і хрысціянскія пастулаты бесканфліктна суіснавалі ў свядомасці насельніцтва. Хаця чаму «суіснавалі»? І сягоння яшчэ старэйшае пакаленне, з аднаго боку, радуецца магчымасці наведваць цэрквы, зноў адкрытыя пасля атэістычных савецкіх часоў, а з другога — ходзіць лячыць пэўныя хваробы да знахароў і памінае продкаў багатым пачастункам проста на іх магілах.
Абагаўленне прыроды
Цяжка дакладна вызначыць, якім багам пакланяліся нашыя продкі тысячу гадоў таму. У нас няма пісьмовых крыніц ці іншых надзейных фактаў, толькі археалагічныя знаходкі. Але нават сведчанні ХХІ стагоддзя даюць шмат прыкладаў абагаўлення святых камянёў, крыніц і дрэваў, якія пацвярджаюць, што сакралізацыя прыроды была асновай народнай рэлігійнасці.
А тое, што старажытныя вярхоўныя багі Пярун і Вялес ужо даўно сышлі з п’едэстала (а мо ніколі на ім і не стаялі), яшчэ не даводзіць, нібыта беларусам багі непатрэбныя. Яны ім патрэбныя, нават вельмі, толькі для беларусаў рэалістычней маліцца зямлі і сонцу, месяцу і зорам, агню і вадзе. Для беларускага аратая гэта было больш даходлівым і блізкім да жыцця. Нават прыняўшы хрысціянства, найвышэйшага Бога тут уяўлялі сабе не грозным і часам помслівым мужам на нябесным троне, падобна іншым народам, а як невысокага сівога старога ў палатнянай кашулі. Стары вандраваў з торбай праз плячо па краю, працуючы і дбаючы пра парадак, дапамагаў сіротам і беднякам. А калі нас цікавяць найвышэйшыя божаствы жаночага полу, то і такое беларусы маюць: спрадвечная багіня-маці, Маці-Зямля.
Глянем дзеля параўнання на пантэоны старажытных грэкаў, рымлян ці германскіх народаў: скрозь велічныя, багатыя і ваяўнічыя постаці, на залатых калясніцах, у даспехах, што наводзяць страх. А што ж з пантэонам беларусаў? Мы не знаходзім расказаў пра насельнікаў нябёсаў, не даведваемся нічога пра інтрыгі ды інтымныя прыгоды багоў, як звычайна ў класічнай міфалогіі. Эпас беларусаў, у якім Бог збірае сваю світу, размяркоўвае паўнамоцтвы і сочыць за парадкам, у сотнях тэкстаў сцвярджае ўласны, зразумелы і такі неабходны селяніну пантэон: святыя на працягу года выконваюць — кожны ў сваю чаргу — вядомыя і патрэбныя задачы: святы Аляксей разганяе лёд на рэках, святы Юрый арэ («адмыкае») зямлю, святая Варвара шые кашулю. Ад гэтай святой супольнасці залежаць ураджай, згода ў сям’і і ўрэшце касмічны парадак.
Пра асілкаў і цмокаў
У міфалогіях нашых еўрапейскіх суседзяў багата апавяданняў пра захопнікаў і пераможцаў, бітвы і двубоі. Беларусы, наадварот, старанна пазбягаюць апісваць кровапраліцце, перамогі, сцятыя галовы і ваяўнічыя клічы (можа, адсюль і правілы паводзін у сапраўдным жыцці: толькі абараняцца і ніколі не нападаць?..). Фальклорная творчасць беларусаў пранізаная імператывам: не кідайся дужацца са злом, чыні дабро (вось і прымаўка кажа: «Пакуль згубіш ліхое, то добрае само згіне»).
Пакуль згубіш ліхое, то добрае само згіне
Аднак зусім без кровапраліцця і ў свеце беларускіх міфаў не абыходзіцца, бо самыя ўлюбёныя, насычаныя дэталямі і вядомыя ў шматлікіх варыянтах казкі расказваюць пра асілкаў, людзей-волатаў, што змагаюцца, дарэчы, не з чужынцамі-агрэсарамі, а з цмокам, які зняволіў іх зямлю. Сюжэт просты: з’яўляецца цмок, прымушае жыхароў падпарадкавацца і прыносіць яму дзеўчын у якасці ахвяры. Перамагчы яго можа толькі асілак, народжаны сялянкай пасля цудоўнага зачацця — ад праглынутай гарошыны, з’едзенай рыбнай косткі або павеву ветру. На дапамогу асілку прыходзяць не баязлівыя сяляне ці купцы-выхвалякі, а прырода: персаніфікаваныя Вецер, Сонца, Дуб. І як аптымістычна гэта гучыць: у казцы асілак канечне перамагае цмока! Для гэтага прыходзіцца адсячы змею то тры, то дзевяць, а то і дванаццаць галоў.
Але беларуская міфалогія ў першую чаргу ўсё ж свет не багоў і не дэманаў, яна свет духаў. Адухаўленне ўсяго асяроддзя, і не проста вера, што ўсё навокал жывое, але імкненне ўсталяваць кантакт, уступіць у дыялог з гэтым усім — вось асаблівасць светапогляду беларусаў.
Дамаўляцца, а не змагацца. Ці не тут трэба шукаць каранёў мірных пратэстаў 2020-21 гадоў? Намаганне ўгаварыцца і гатоўнасць цярпець. Чаму б не пазносіць галовы злым лясным духам ды падступным балотным і вадзяным нячысцікам? Але ж не, беларус, як расказваюць казкі і легенды, нёс ім свой апошні кавалачак хлеба, рупліва загорнуты ў чысты шматок тканіны, раз-пораз кланяўся і казаў сваю просьбу, спрабаваў дамовіцца. Вядома, што такім жа парадкам беларусы часта сустракалі і агрэсараў. Нават да ваўкалака беларус ставіўся са спагадай: маўляў, бядак носіць ваўчыную скуру не па сваёй волі, а праз злыя чары. Сцяць галаву ён быў гатовы толькі вупыру , што ляжыць мерцвяком у зямлі. Тут ужо беларус ішоў на могілкі, адчыняў вечка дамавіны, адсякаў крывапіўцу галаву і заганяў асінавы кол у надмагільны пагорак.
Папараць-кветка і Вужыны цар
Калі паглядзець на беларускую міфалогію вачыма яе стваральнікаў, то стане яўным памкненне ўключыць у свой свет усё, што ёсць вакол, насяліць усё наваколле адмысловымі істотамі, якіх ніколі не называлі дэманамі ці чарцямі. Наадварот — яны гаспадары, дакладна як людзі. Духі-гаспадары дзеляць між сабою прастору на асабістыя сферы, якімі валодаюць і за якія адказваюць, і называюцца адпаведна: гаспадар палявы, лесавы, дваровы, хатні. Да сённяшняга дня да іх ставяцца з найвялікшай пашанай, прыносяць ім дарункі, учыняюць угоды і хрыстосуюцца. Менавіта так, хрыстосуюцца, калі на Вялікдзень, галоўнае хрысціянскае свята, нясуць пафарбаванае яйка ў лес .
На ўсходнім памежжы Беларусі, напрыклад, верылі ў Палевіка — апекуна палёў, які ў час жніва ў жніўні пакідае вузкую сцежку цераз усё поле. Сімвалічную сцежку! Бо свет людзей ад свету духаў аддзяляе не прасторавая, а ментальная мяжа. Чалавек і дух кантактуюць паводле законаў міжсветавых дачыненняў, а таксама правіл супольнага жыцця людзей.
Збольшага міралюбны, прыродны характар персанажаў беларускай міфалогіі адбіваецца ў найбольш тыповых матывах і сюжэтах. У вёсках расказваюць дзівосныя гісторыі пра папараць-кветку , што дае шчасліўцу дар разумець мову прыроды (а зусім не матэрыяльнае багацце, як сёння можна прачытаць у пераказах), пра карону Вужынага цара , якой ён дзеліцца з заблукалым вандроўнікам, пра бясконцы сувой, падораны нябачным духам (Дабрахожым) літасцівай сялянцы за тое, што яна спавіла яго дзіцёнка ў сваю апошнюю хусту. У казках звычайна перамагаюць сіроты, якія спачуваюць мышцы, гатовыя дапамагаць Дзядул ю Марозу, шкадуюць карову і клічуць яе матухнай. Сюжэты бяруць пераважна са штодзённасці, нам расказваюць пра звычайных людзей, і іх велічныя ўчынкі (якія вынікаюць з іх агульнага ладу жыцця) — гэта ўменне чыніць дабро.
Вядома ж, гэта зусім не значыць, што беларусы не маюць уяўлення пра чорта. Яшчэ як маюць! Але і чэрці ў беларускіх паданнях хутчэй гарэзы, чым хітрыя злыдні. Адзін ператворыцца ў прыгожага барана ды заскочыць да падарожнага на калёсы, другі ў выглядзе пана ў чорным плашчы з залатымі гузікамі завядзе у балота нецвярозага селяніна, трэці зазірне на вечарыну да дзяўчат і давай спрытна гоцаць —толькі капыты, вытыркаючыся са штанін, выдаюць нячысціка. Фігура чорта-спакусніка з’явілася значна пазней, у кантэксце хрысціянскай ідэалогіі.
У запісах апошніх стагоддзяў дзве гэтыя сферы, паганская і хрысціянская, пераплятаюцца так моцна, што іх становіцца немагчыма механічна аддзяліць адну ад адной. Дый не трэба. Можна, напрыклад, пачуць гісторыю пра Дабрахожых — гэткіх жа людзей, што і мы, толькі ўбачыць іх нельга ці ўдаецца толькі зрэдку. А нябачнымі яны сталі праз далікатныя абставіны: Адам і Ева нарадзілі шмат дзяцей, але засароміліся перад Богам такой актыўнасці ды схавалі некаторых з іх, вось тыя і зрабіліся нябачнымі.
Кожн ы мусіць працаваць — вось жалезнае правіла беларуса, выняткаў з якога не робяць нават для духаў
Кідаецца ў вочы таксама, што беларускія духі ўвесь час занятыя справай. Вядома, яны любяць пацешыцца з людзей і заманьваюць іх да сябе, але і пра абавязкі свае не забываюць. Нават Русалка, у якой, дарэчы, ніякага рыбінага хваста няма, — гэта перадусім дух, што апякуецца раслінамі, палямі, лясамі. У некаторых мясцовасцях русалак уяўляюць сабе прыгожымі дзеўчынамі з распушчанымі доўгімі валасамі, у іншых месцах гэта брыдкія старыя, але, як бы яны ні выглядалі, яны ахоўваюць маладыя парасткі ці гушкаюцца на бярозавых галінах. На Палессі пашыраная вера ў Жалезную бабу, якая хаваецца ў жыце і можа задушыць сваімі вялікімі грудзьмі кожнага, хто зойдзе ў яе ўладанні заўчасна, да пары жніва. І прывіды, што сустракаюцца не толькі на могілках, але і на скрыжаваннях дарог, у закінутых маёнтках ці нават на царкоўным двары, таксама спраўна нясуць сваю службу і пужаюць адно тых, хто заяўляецца не ў той час не ў тое месца. Кожны мусіць працаваць — вось жалезнае правіла беларуса, выняткаў з якога не робяць нават для духаў.
Той свет такая ж частка рэальнасці, што і гэты
Татальнае адухаўленне ўсяго існага нікуды не падзелася і пасля прыняцця хрысціянства. Наадварот, распаўсюджанне новай веры ў пэўнай ступені абапіралася на старое перакананне, што свет — гэта не толькі тое, што мы бачым. Пад «тым светам» нашы продкі разумелі ўсё, што мы не здольныя бачыць, чуць ці інакш успрымаць органамі пачуццяў. Нават нябожчыкі, як верылі людзі, не знікаюць цалкам, а проста пераходзяць за рысу нябачнасці для нас.
Той свет для беларусаў такая ж частка рэальнасці, што і гэты. Больш таго, поспех і лёс кожнага з насельнікаў Зямлі наўпрост залежаць ад духоўнага кантакту з жыхарамі і прадстаўнікамі таго свету. У пэўным сэнсе ўся традыцыйная культура арыентаваная на перспектыву жыцця пасля смерці. Амаль на кожным свяце, ці то ў аграрным, ці то ў сямейным гадавым коле, прысутнічае абрад звароту да продкаў і нават адмысловая, строга ўпарадкаваная сустрэча на нябачнай мяжы, што аддзяляе свет жывых ад свету нежывых. Ні ў адной з нашых краін-суседак няма столькі свят, прысвечаных памінанню нябожчыкаў. У іх ліку Дзяды (дзень Усіх Святых) і Радаўніца, прычым апошняя ўжо шмат гадоў як абвешчана дзяржаўным выходным днём, калі беларусы наведваюць магілы і шануюць памяць памерлых. У некаторых рэгіёнах ладзяць бяседу проста на могілках, цвёрда верачы, што да пачастунку далучаюцца і сваякі-нябожчыкі.
Вернемся да нашага валуна Дзеда, у якога людзі шукалі паратунку ад каранавіруса. Гэты камень быў цэнтральным аб’ектам язычніцкага капішча, якім актыўна карысталіся яшчэ сто год назад. Мінск, мажліва, адзіны буйны еўрапейскі горад, што мог у ХХ стагоддзі пахваліцца наяўнасцю паганскай бажніцы. І хаця сакральнай прасторы, дзе знаходзіўся валун, ужо даўно не існуе, людзі не забылі пра яго і па-ранейшаму прыходзяць да святога каменя. Напрыклад, каб прынесці традыцыйны ручнік, папярэдне аб’ехаўшы вакол горада па кальцавой аўтадарозе. Гэтак сама, як яшчэ зусім нядаўна абыходзілі вакол вёскі, калі прыходзіла навала: паморак, вайна, засуха, калектывізацыя — і грамада гуртавала сілы, а галоўнае, збіралася з духам у памкненні пакласці канец пакутам.
Літаратура
- Міфалогія беларусаў. Энцыклапедычны слоўнік. Мінск, 2011
- Чароўны свет: з беларускіх міфаў, паданняў і казак. 2-е выд. Мінск, 2010
Ідэя, канцэпцыя і рэдактура: Інга Пэц
Дызайн: Даніэль Маркус
Ілюстрацыі і франтыспіс: Валерый Славук
Уступны тэкст: Таццяна Валодзіна
Тэксты партрэтаў: Інга Пэц
Пераклад: Сяргей Паўлавіцкі
Карэктура: Вольга Шэстакова
Асістэнт рэдактара: Мэндзі Ганске-Цапф
