Красавік. Я гляджу відэа ў сеціве: украінскі мост у Затоцы выбухае пасьля таго, як у яго трапляе расейская ракета. Хтосьці зьняў выбух на свой смартфон. Гэты чалавек сядзіць у машыне за пару сотняў мэтраў ад маста. Ён лаецца, разварочваецца і на поўнай хуткасьці зьяжджае. Пад відэа — камэнтар ад шчасьлівай расейскай жанчыны: «Як цудоўна! Хутка мы будзем у вас. Ясна вам, хахлы?»

Мая краіна ляжыць за тысячу кілямэтраў ад гэтага месца. А я сяджу за тысячу кілямэтраў на захад ад маёй краіны — у якую я не магу вярнуцца. І ўсё ж проста зараз мне хочацца забіць гэтую жанчыну — адным «звышдакладным» ударам. Вайна зьмяніла нашую мову — цяпер мы выкарыстоўваем такія словы, як «звышдакладны ўдар» , бессаромна і бяздумна. Раней яны падаліся б мне агіднымі — і гэтае жаданьне забіваць, і гэтае слова, але сёньня… Не, сёньня я прагну помсты. Я зычу ім сьмерці: за Харкаў і за Марыюпаль, за Бучу і за Чарнігаў… За ўсе ўкраінскія гарады і сёлы. Я хачу для іх новага Нюрнбэргу. Вайна так імкліва знаходзіць апраўданьне цёмнаму боку маёй асобы, нібы я больш ня маю ні каштоўзнасьцяў, ні розуму, ні мовы. На маім сьцягу з выцьвілымі эўрапейскімі зорачкамі зеўрыць чорная дзірка нянавісьці. 

Яны ўсталявалі ракеты на нашай зямлі так, быццам нехта падрыхтаваў ім краіну «пад ключ»

Нам, беларусам, ніколі не пісалі такога: «хутка мы будзем у вас». Яны проста прыйшлі, як да сябе дамоў, ніхто й не заўважыў, як усё адбылося, гладка і неўпрыкмет. Яны ўсталявалі ракеты на нашай зямлі так, быццам нехта падрыхтаваў ім краіну «пад ключ». Яны ведалі: ніхто асабліва ня будзе ім тут замінаць. Яны ведалі: беларусы проста ўсё гэта сьцерпяць.

І цяпер яны — гэта мы. Прынамсі, у вачах сьвету. А мы — гэта яны. І ўсё, што б мы ні казалі, гучыць усяго толькі як самаапраўданьне. Кожны пратэст і кожнае спроба нешта патлумачыць выглядае як уцёкі з узарванага, згарэлага маста.

Зруйнаваныя масты

Некаторыя мае асабістыя масты згарэлі адразу ж пасьля пачатку расейскага ўварваньня. Спачатку адзін вядомы ўкраінскі калюмніст напісаў, што для ўкраінцаў цяпер няма розьніцы паміж расейцамі і беларусамі. І параіў нам лізаць дупу нашаму «каханаму Пуціну». Іншы напісаў, што гэта мы, з нашым «мірным пратэстам», вінаватыя ў гэтай вайне. А яшчэ адзін напісаў, што беларусаў як нацыі наогул не існуе. Я забаніў іх усіх — у тыповым прыступе бясьсільля. Як гэта заўсёды бывае ў сацыяльных сетках — выправіў іх у вечны бан. Незадоўга перад тым я пабачыў, як беларусы нясьмела спрабуюць нагадаць украінскім сябрам: «Але ў нас жа быў 2020-ы!»

«І што?» — спыталі ўкраінцы са шчырым зьдзіўленьнем.

«А што такога адбылся ў вас у 2020-м?»

Сакавік. Ты стаіш на Галоўнай плошчы Граца, ты бярэш удзел ва ўкраінскай дэманстрацыі, з самаробным антыпуцінскім плякатам і бел-чырвона-белым сьцягам. Ты падаешся сам сабе крыху сьмешным. Майстраваць палітычныя плякаты ніколі не было марай твайго жыцьця. Незнаёмая ўкраінская дзяўчына пытаецца, ці можна цябе сфатаграфаваць. Увечары яна посьціць здымак у Інстаграме з наступным камэнтарам: «Працую зь беларусамі. Трэба перацягваць іх на наш бок».

Перацягваць… На наш бок… Вось цяпер ты і праўда пачуваешся як апошні ідыёт. Ты, які ўсё жыцьцё папярэджваў пра небясьпеку расейскага фашызму. Яшчэ тады, калі гэтая дзяўчынка хадзіла ў дзіцячы садок. Ты, які год за годам апісваў змрочную будучыню, што чакае сьвет, калі ён будзе ісьці на саступкі Пуціну. Ты, які прадказаў гэтую вайну ў сваіх тэкстах. Ты і праўда пачуваешся як дурань — вялікі беларускі дурань. І вось табе зноў трэба даказваць, што Лукашэнка — ня твой прэзыдэнт. Зноў і зноў — амаль трыццаць гадоў запар.

Добра, што вайна адплюшчыла ім нарэшце вочы. Ніхто не хацеў цябе слухаць раней, ніхто ня чуе і зараз. Сьвет чакае ад беларускага пісьменьніка толькі жальбы, толькі скаргаў на цяжкі лёс. Але ня папярэджаньняў, але не прароцтваў. Сьвет не гатовы, каб нейкія там беларускія пісьменьнікі вучылі яго распазнаваць зло.

Як мала яны пра нас ведалі там, ва Ўкраіне. І як мала ведаюць сёньня. Гадамі, задоўга да паўнамаштабнай вайны, мы спрабавалі расказаць ім: ваш паўночны сусед, Рэспубліка Беларусь — варожая дзяржава, пошлая і жорсткая дыктатура, для якой вольная незалежная Украіна — небясьпечны і жудасны прывід? Але большасьць украінцаў не хацела ў гэта верыць. І мела свае падставы для скептыцызму. Бо як можа Беларусь, вечная ахвяра, што наракае на свой цяжкі лёс, ўвадначасьсе зрабіцца мярзотным ворагам?

З самага пачатку вайны стаўленьне да Беларусі нагадвае судовы працэс. У якім падсудны намагаецца абараніцца ад абвінавачаньняў. Без адвакатаў, выключна сваімі сіламі. У нас, беларусаў, няма і ня можа быць адвактаў, бо ў нас няма сваёй уласнай дзяржавы. Адзінае, што ў мы маем — нашыя беларускія пашпарты. Толькі гэтыя пашпарты фармальна яшчэ незалежнай краіны і нашыя мары пра іншую Беларусь — вось і ўсё, што мы ўзялі з сабой у выгнаньне. І ўсё ж мы маем нешта яшчэ: нашую волю абараніць сябе ад зьнікненьня з мапы сьвету. І нашыя адвечныя рытуалы: самадакор і самабічаваньне. А яшчэ: наш талент гаварыць, нашую мову і нашую веру ў тое, што 2020-ы год сапраўды — быў. І ягоныя ахвяры былі не дарэмныя. Мужнасьць нашых палітвязьняў ня марная. Яна — рэальная, і яна — наша моц.

Беларусь сёньня — як цяжка параненая і згвалтаваная жанчына, чыёй галавой расейскія бандыты спрабуюць выбіць дзьверы ў суседні дом

Мы — акупаваная краіна, кажам мы сьвету. Беларусь сёньня — як цяжка параненая і згвалтаваная жанчына, чыёй галавой расейскія бандыты спрабуюць выбіць дзьверы ў суседні дом. І ўсё ж кожнае прыгожае параўнаньне трашчыць пад цяжарам праўды. Беларусы мужна змагаюцца ў палку Каліноўскага, кажам мы («Але зь Беларусі на нас лятуць ракеты!» — чуем мы ў адказ). Беларусы робяць шмат валянтэрскай працы для ўкраінскіх уцекачоў, нагадваем мы («Але зь Беларусі на нас лятуць ракеты!»). Мы дасылаем ахвяраваньні ўкраінскаму войску, гаворым мы. Але зь Беларусі на нас лятуць ракеты!

Цана любога пратэсту супраць вайны ў Беларусі вельмі высокая. Ведаеце, што пагражае чыгуначным партызанам?

Адказ адзін. І на яго няма што запярэчыць.

«Але
Зь Беларусі
На нас
Лятуць
Ракеты».

Мы не яны, паўтараем мы ўпарта. Нават нам самім не заўсёды зразумела, каму мы сябе супрацьпастаўляем. Расейцам? Або тым беларусам, якія працягваюць жыць як ні ў чым не бывала. Як быццам не было ні 2020-га, ні 2022-га. Як быццам можна і далей жыць як у сьне — дзе ад цябе нічога не залежыць.

Сакавік. Я пішу свой «Ліст да Ўкраіны», які будзе апублікаваны ў часопісе «Украінскі тыдзень». Я спрабую зрабіць тое, што мусіць зрабіць кожны пісьменьнік, калі ягоная краіна робіцца саўдзельніцай агрэсіі. Узяць на сябе частку калектыўнай віны. Але я прашу ня блытаць Лукашэнку зь Беларусьсю, я нагадваю, што ў Беларусі і Ўкраіны адзін вораг — пуцінскі імпэрыялізм. Што Лукашэнка і Пуцін шчасьліва паціраюць рукі, калі бачаць, што нас удалося пасварыць. Я атрымліваю на свой тэкст шмат камэнтароў. Нехта піша: дзякую. Нехта піша: заткні ляпу, русафоб! Ёсьць і такія камэнтары: «Кім ты сябе лічыш? Чаму ты вырашыў, што можаш гаварыць ад імя ўсіх беларусаў?»

А я сам задаю сабе толькі адно пытаньне: а ў чым жа канкрэтна мы вінаватыя?

Сакавік. Лёндан. Пасьля прэм’еры спэктакля Беларускага Свабоднага тэатра паводле майго рамана «Сабакі Эўропы» на сцэне зьяўляюцца вялікія сьцягі — беларускі і ўкраінскі. І транспарант: Stand with Ukraine! Я ганаруся трупай, але я ведаю: мы робім гэта найперш для саміх сябе. Мы, беларусы, заўсёды гаворым толькі пра саміх сябе. Мы ўвесь час сканцэнтравваныя толькі на саміх сабе, мы лічым сябе самым няшчасным народам у гісторыі чалавецтва. І гаворачы пра Ўкраіну, гаворачы жарсна, выказваючы ёй сваю поўную падтрымку — мы таксама насамрэч гаворым пра сябе. Бяз вольнай Украіны нас няма — як няма вольнай Украіны бяз вольнай Беларусі. Пакуль на Ўсходзе пануе расейскі Райх — мы неразлучна зьвязаныя з Украінай гісторыяй і геаграфіяй. Дзьве суседнія эўрапейскія краіны — як двайная здабыча для акупантаў. Як мы можам абараніцца, як мы можам не крычаць пра сябе?

Пацыфізм памёр.

Травень. Банк зьбіраецца заблякаваць нашыя рахункі. Прычына — нашыя беларускія пашпарты. Хтосьці з эўрачыноўнікаў, відаць, вельмі рады, што знайшоў такое элегантнае рашэньне ўсіх праблем. Вельмі просты адказ на вельмі складанае пытаньне: што з намі цяпер рабіць? З усіх бакоў прыходзяць навіны пра тое, што беларусам у экзылі нешта забараняюць, аднекуль выключаюць, выкрэсьліваюць зь ліку ўдзельнікаў — праектаў, фэстываляў, адукацыйных праграм. «Вы, беларусы, цяпер у шызафрэнічнай сытуацыі », — трапна заўважае нашая аўстрыйская сяброўка. Публічнае ганьбаваньне не падаецца нікому гнюсным. І нікому не прыходзіць у галаву задаць простае пытаньне: «Хто гэтыя беларусы? Чаму яны жывуць у экзылі? Што прымусіла іх шукаць прытулак у вольным сьвеце?»

А што ў вас адбылося ў 2020-м?

Як хутка сьвет забывае сваіх выгнаньнікаў…

Вайна сьветапоглядаў

Кожны месяц я чытаю дзе-небудзь, што расейцы маюць быць зьнішчаныя. Як нацыя, як народ, як жывыя істоты. А як мяркуеш ты, пытаюцца ў мяне журналісты. Гэтая вайна — ня толькі супрацьстаяньне самалётаў, танкаў, арміяў, адказваю я. Гэта яшчэ і вайна сьветапоглядаў. Вайна за свабоду і дэмакратыю супраць рабства і фашызму, якія нясе сьвету Расея. Таму для нас важныя ўсе, хто супрацьстаіць Пуціну. І чым больш нас будзе, тым лепш. Я гатовы гаварыць з кожным, хто справай даводзіць сваю антыімпэрскую, антыпуцінскую пазыцыю. І з расейцамі таксама. Маё стаўленьне да людзей ніколі ня будзе вызначацца іхным пашпартам. Толькі іхная пазыцыя мае значэньне, толькі іхныя ўчынкі. Ніякая нацыя ня можа быць асуджаная — асуджанымі мусяць быць злачынцы. Я эўрапеец — і маю мае эўрапейскія каштоўнасьці. Яны застаюцца ў мяне і я ў іх веру — нават калі сама Эўропа пра іх забылася. Але мы тут, на Захадзе, яшчэ і для таго, каб Захад успомніў пра свае ўласныя каштоўнасьці, якім спрабаваў нам прышчапіць. Мы, усходнія эўрапейцы, жыхары тых самых Bloodlands, навіны адкуль яшчэ ніколі так часта не мільгалі перад вашымі вачыма, як гэта адбываецца сёньня. Вайна ва Ўкраіне нарэшце зрабіла нас бачнымі ўсяму сьвету. Хоць яшчэ нядаўна Захад гаварыў з Расеяй паўзьверх нашых галоваў. Вайна дала Ўсходняй Эўропе імёны. Буча і Марыюпаль — хто яшчэ год таму ведаў гэтыя назвы…

Чэрвень. Я сяджу ў двары і куру, я чытаю навіны. Раптам у паветры нада мной невядома адкуль зьяўляюцца мыльныя пухіры. Я пад абстрэлам — масіраваным абстрэлам мыльных пухіраў. Вецер адносіць іх у напрамку Гадзіньнікавай вежы, дзе гуляюць украінскія дзеці, дзеці вайны, дзеці ўцекачоў. У Грацы цяпер вельмі часта чуваць расейскую мову. Уцекачы прынесьлі яе сюды — мову імпэрыі, мову ахвяраў, мову Крамля, мову забойцаў і мову забітых. Мова дзяцей у чужым горадзе — мова тысяч мыльных пухіраў, тысяч складаных пытаньняў. Вядома, можна зрабіць выгляд, што расейскай імпэрыі не існуе. Можна паспрабаваць удаць, што няма ні расейцаў, ні іхнай мовы, ні расейцаў як нацыі. Можна ўсё гэта, як модна казаць сёньня, закэнсэліць. Але гэта не дапаможа — калі мы і праўда хочам перамагчы пуцінскую Расею. Яна ёсьць. І яна — галоўная небясьпека для сьвету, у якім будуць жыць нашыя нашчадкі.

Калі пацыфізм памёр — наступнай мае быць імпэрыя.

Ліпень. Мяжа паміж Украінай ім Беларусьсю праходзіць цяпер па нашым калідоры. Нашыя новыя суседзі — украінская пісьменьніца і яе малы сын. Яны прыехалі з Харкава, яны размаўляюць толькі па-украінску, яны ўпершыню бачаць жывых беларускамоўных беларусаў. Маю жонку Юлю і мяне. Яны нават падумаць не маглі, што такія існуюць. Наш калідор — тая мяжа паміж краінамі, якой яна мусіць быць. Мірная, адкрытая, празрыстая, бязьвізавая. Пакуль што — мара. Але і правобраз — эўрапейскай мяжы будучага.